Dit artikel is geschreven door Floor Zwaagstra, stagiair bij Synagoge Groningen en masterstudent godsdienstwetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen
Door middel van archief- en literatuuronderzoek heb ik een hoop kunnen leren over het Joods Monument en de maker ervan, de kunstenaar Edu Waskowsky. Maar naast al die boeken, kranten en archiefmaterialen, heb ik ook met verschillende mensen gesproken over het Joods Monument en over de maker. Ik maakte kennis met Edu's weduwe, Japien Waskowsky. Daarnaast sprak ik met Bertien Minco en Wout van Bekkum over hun visie op het Joods Monument. Reflecteren bij het Joods Monument staat centraal in dit artikel, maar ook in het tweede deel van de podcast Art without Borders.
Mevrouw Waskowsky is inmiddels 83 en woont in in een kleurrijk huis in Groningen. Hier zocht ik haar op, om met elkaar te praten over Edu en haarzelf, het Joods monument en de tentoonstelling Art without Borders. Japien Waskowsky groeide op in Stadskanaal, waar ze van haar vierde tot haar negende de oorlog meemaakte. Hoewel ze toen nog zo jong was, zijn de herinneringen uit die tijd haar erg bijgebleven. Zo herinnert ze zich de familie Drenth, die 13 joden lieten onderduiken in een kleine boerderijtje. Ook vertelt ze over de bevrijding van het dorp, waarbij ze uit angst voor rondvliegende kogels de ruiten moesten afplakken met tape zodat ze niet kapot zouden gaan.
Na de bevrijding zaten er weliswaar kogelgaten in de ruiten, maar ze waren inderdaad niet ingevallen. Door dit soort ervaringen, zegt ze, werd ze als klein kind al erg snel volwassen, ook al benadrukt ze meermaals dat de oorlog in het noorden waarschijnlijk lang niet zo heftig was als in bijvoorbeeld de Randstad. Op twaalfjarige leeftijd verhuisde ze met haar familie naar de stad Groningen. Hier vond Japien ook een baantje. Ze nam een kamer in de Folkingestraat, tot voor kort de joodse buurt. Toch had haar huurbaas mooie verhalen van voor de oorlog. Bijvoorbeeld over hoe de bewoners op vrijdagavond, nadat de sjabbat begonnen was, met zijn allen op comfortabele stoelen op straat zaten en met elkaar kletsten en naar voorbijgangers keken.
Edu
Hoewel door sommige mensen wordt gedacht dat Edu Waskowsky zelf ook Joods was, is dat volgens mevrouw Waskowsky niet waar. Zijn familie vluchtte aan het begin van de 19e eeuw vanuit Polen naar Nederland, naar zeggen uit onvrede met de politieke situatie onder een nieuwe tsaar. Aanvankelijk woonde de familie Waskowsky in Brabant, maar langzaam verhuisden zij naar bijvoorbeeld Rotterdam, waar Edu geboren werd. De band met Brabant bleef bestaan, en het was tijdens een tentoonstelling in de provincie dat hij de Groningse kunstenaar Martin Tissing ontmoette. Toen Edu vervolgens met zijn eerste vrouw, Mieke Fischer, naar het Groningse Wedde verhuisde, sloot hij zich bij Tissing aan, waar onder andere de beweging GR4K uit ontstond.
Zijn werk in de kunst betekende veel voor Edu. Mevrouw Waskowsky vertelt over de grote emotionele waarde die Edu hechtte aan zijn opdracht voor het Joods Monument. Hij kon ook zeker enigszins eigenwijs zijn, Japien verwijst hierbij bijvoorbeeld meteen aan zijn bekende uitspraak, “het zijn gewoon handen, handen omhoog handen”, op de vraag wat het monument uitbeeldt. Toch vond Edu het een grote eer om aan het monument te werken, hij identificeerde zich sterk met de slachtoffers van de oorlog en nam de opdracht erg serieus.
De manier waarop zich dit uitte, zoals de grote vertraging aan het monument en Waskowsky’s ruzies met vergroters, is uitgebreid te lezen in de tentoonstelling Art without Borders in Synagoge Groningen.
Mislukt monument of juist heel geslaagd?
Ik sprak ook met Bertien Minco. Zij groeide op in Groningen en hoorde als tiener over de vele perikelen rondom het in aanbouw zijnde Joods Monument. Haar ouders Manuel en Stelly waren in deze tijd actief binnen de Joodse Gemeente Groningen. Maar echt spreken over al het gedoe rondom het Monument deden ze niet. Het was té pijnlijk!
Anders dan Bertien Minco, toonde Wout van Bekkum zich juist heel positief over het werk van Waskowsky. Van Bekkum was vanaf eind jaren '70 betrokken bij de restauratie van de toen nog verwaarloosde synagoge. Ook met hem sprak ik over het Joods Monument. Vanaf het begin was hij gefascineerd door het kunstwerk en dat is hij nog steeds! Het gesprek met Bertien en Wout is verwerkt in het tweede deel van de podcast Art without Borders. Ik ben benieuwd of uw mening over het Joods Monument van Waskowsky wordt bijgesteld na het bezoeken van de expositie of het beluisteren van de podcast!
De podcast is mogelijk gemaakt dankzij een crowdfundingcampagne bij Voordekunst, met veel dank aan alle sponsoren!