In de synagoge is van vrijdag 15 november t/m zondag 1 december de mini-tentoonstelling ‘Komplett Kafka’ te zien met werken van de kunstenaar Nicolas Mahler, een Oostenrijkse striptekenaar en illustrator die met een soortgelijke minimalistische tekenstijl als de verwoede tekenaar Franz Kafka zelf, scènes uit diens leven in beeld brengt. Ook wordt op dinsdag 26 november een literaire en muzikale ‘Kafka avond’ georganiseerd door het muziekfestival Sounds of Music.
Wie was Franz Kafka? Dit jaar wordt in heel Europa de honderdste sterfdag van schrijver Franz Kafka herdacht, waarbij zijn blijvende invloed en relevantie centraal staan. Voor veel lezers wordt zijn beroemde roman 'Het Proces', waarin het machteloze individu tegenover een ondoorgrondelijke bureaucratie staat, gezien als het ultieme voorbeeld van wat 'Kafkaësk' betekent. In de afgelopen maanden hebben diverse journalisten en auteurs Kafka’s werk op een vernieuwende manier geïnterpreteerd en zijn betekenis opnieuw onder de aandacht gebracht.
Het begrip "Kafkaësk" verwijst naar de unieke en beklemmende sfeer die Franz Kafka in zijn werken oproept, waarin individuen worden geconfronteerd met machteloze situaties tegenover ondoorgrondelijke, onpersoonlijke en vaak vijandige bureaucratische systemen. Dit thema, dat in veel van Kafka’s verhalen en romans voorkomt, vertegenwoordigt de existentiële wanhoop en het gevoel van totale controleverlies dat zijn personages ervaren in een wereld die doordrongen is van zinloosheid en onrechtvaardigheid. In een Kafkaëske wereld wordt het individu overschaduwd door een allesomvattend systeem dat zowel onbegrijpelijk als ondoordringbaar is, zonder hoop op verlossing of begrip.
Kafka’s werk schetst vaak de strijd van individuen die vastlopen in een ondoorgrondelijke, bureaucratische wereld vol willekeurige regels. In zijn beroemde roman Het Proces (1925) wordt de protagonist Josef K. zonder duidelijke reden gearresteerd. Ondanks al zijn pogingen om de beschuldiging te begrijpen, blijft de bureaucratische machinerie om hem heen een raadsel. Deze ongrijpbare structuur, die nergens volledig verklaard wordt, roept bij Josef K. en de lezer een diep gevoel van machteloosheid op. Kafka portretteert bureaucratie als een onpersoonlijk en absurd systeem waarin ambtenaren slechts schakels zijn binnen een complexe, zinloze machine. Het individu wordt hier geconfronteerd met wetten en regels die willekeurig en arbitrair lijken, waardoor er geen ontsnappen mogelijk is.
Een ander belangrijk thema in Kafka's werk is de machteloosheid van het individu. Zijn personages staan vaak tegenover krachten die groter zijn dan zijzelf, waardoor hun pogingen tot controle en begrip telkens falen. Dit wordt vaak gezien als een weerspiegeling van de moderne, vervreemdende samenleving. In De Gedaanteverwisseling (1915) wordt dit bijvoorbeeld op een andere manier geïllustreerd. Hoofdpersoon Gregor Samsa verandert plotseling in een insect en raakt vervreemd van zijn omgeving én zichzelf. Zijn familie en werkgever beschouwen hem als een last, en zijn eigen lichaam is veranderd in iets dat hij niet meer herkent of kan beheersen. Deze vervreemding symboliseert de machteloosheid die hij, en velen in de moderne wereld, ervaren.
In Kafka’s wereld blijkt verzet tegen bureaucratische structuren vrijwel zinloos. Zijn personages proberen deze onzichtbare krachten te begrijpen en aan te vechten, maar botsen voortdurend op muren van verwarring en frustratie. Kafka toont dat de bureaucratie in zijn werk een systeem zonder begin of einde is, waar geen enkele persoon verantwoordelijkheid draagt en de macht ongrijpbaar blijft. Deze chaos versterkt het gevoel dat het individu hulpeloos is tegenover een wereld die niet te begrijpen of te controleren valt.
Zijn thema’s reiken verder dan alleen kritiek op bureaucratie en raken aan bredere, existentiële vragen. Zijn werk reflecteert op de zinloosheid van het bestaan en het gebrek aan controle dat individuen over hun lot hebben. De bureaucratische systemen in zijn verhalen zijn symbolen van de onverklaarbare krachten van het universum, waarin mensen op zoek zijn naar betekenis die ze nooit zullen vinden. In werken als Het Proces en Het Slot leidt de zoektocht naar antwoorden uiteindelijk tot niets. De bureaucratie is oneindig en ondoorgrondelijk, en versterkt zo het gevoel van existentiële wanhoop en absurditeit.
Kafka’s beschrijving van de machteloze mens tegenover een genadeloze bureaucratie is een krachtige metafoor voor de moderne ervaring. Zijn verhalen tonen een wereld waarin systemen en structuren het individu overheersen en waarin de zoektocht naar betekenis vaak vergeefs blijkt. Kafka’s visie op bureaucratie is een spiegel van de existentiële angsten van zijn tijd, maar blijft ook relevant in de hedendaagse samenleving, waarin bureaucratische processen en onpersoonlijke systemen nog steeds het dagelijks leven bepalen.
Dit is een verkorte weergave van het artikel dat conservator Lola van der Made schreef voor het magazine Jagdaf.